شرح حدیث 15 تا 17

شرح حديث شريف ١٥ از كتاب العقل و الجهل

حديث از وجود مبارك امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمودند: "رسول الله صلّى الله عليه و آله هيچگاه با همه ی ظرفيت و ژرفاى عقل خويش با بندگان سخن نراندند"؛ چرا كه احدى طاقت تحمّل آن را نمى توانست داشته باشد. اگرچه تصوّر و تخيّل عظمت مقام نورانى ايشان، كه همان"اوّل ماخلق الله العقل "است، مقدور احدى به جز به عنايت وى شدنى نيست، با اين همه براى تقريب ذهن مطالبى را از گذشته يادآور مى شود:

امام صادق عليه السّلام فرمودند:"خداى متعال عقل را آفريد، و نود و نه جزء آن را به آن حضرت داد، و يك جزء آن را بين خلايق تقسيم فرمود"؛ يعنى يك جزء از صد جزء مقام نورانى ايشان چراغ عقل همه خلايق از ابتداى خلقت كه كسى به جز خداى متعال و او و اهل بيت ايشان علیهم السّلام نمى دانند، كى بوده، تا انتهاى بى انتهاى خلقت روشن شده و خواهد شد؛ با اين توضيح كه: به دلالت خداى متعال در كلامش همه ی مخلوقات و موجودات، داراى عقل و فهم و شعورند. و يك شاهد بر اين امر تسبيح آن ها است؛ براى نمونه:

تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم‏...(اسراء: ۴۴)

و از طرف ديگر وسعت جغرافيائى خلقت، و انتهاى بى انتهاى آن كه فرمود:" إِنَّا خُلِقْنَا وَ إِيَّاكُمْ لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاء"  (أمالي شیخ طوسي: ۲۱۶، از امیرالمومنین علیه السّلام) عظمتى را رقم مى زند كه به جز حيرت سرسام آور نصيب طالب تصوّر آن نمى كند؛ از يك جزء مقام نورانى حضرتش خلايق در اين وسعت سرسام آور ذى شعور شده اند!

حال چه كسى تاب تحمّل فهم علوم و معارف نهفته در اين عقل را دارد، مگر كسى كه عين همين مقام خلافتاََ و وراثتاََ به او تمليك شده باشد؛يعنى: نفس نفيس ايشان؛ مطلوب كلّ طالب وجود مبارك عليّ بن ابى طالب عليه السّلام و اوصياى طيّبين طاهرين معصومين ايشان-صلوات الله عليهم اجمعين-.

و در دنباله و حاشيه همين معناست كه هم ايشان صلّى الله عليه و آله فرموده اند: ما گروه پيامبران دستور داده شده ايم كه به اندازه عقل مردمان با آنان سخن بگوييم؛ وگرنه آنان به جز آن كه بهره اى نمى برند و هدايت نمى شوند، بلكه پريشان خاطر شده و حيران و سرگردان خواهند گرديد.

امّا نكته شگفت انگيز ديگر اين است كه آن علوم و معارف نهفته در نور الهى عقل او در ماترك معظّم له؛ يعنى: كتاب الله و عترت ايشان موجود بوده، و با ظهور پاره و بقيّه ی وجود مبارك ايشان، آشكار، و با افزايش ژرفا و ظرفيّت عقل مردمان، به توجّه و عنايت وى، تعليم آنان خواهد گرديد.

شرح حديث شريف ١٦

امام صادق عليه السّلام از پدر بزرگوار خود و ايشان از اميرالمومنين عليه السّلام نقل كرده اند كه ايشان فرمودند: دل جاهل را طمع از جا كنده، و آرزو به گروگان گرفته، و نيرنگ به دامش مى اندازد.

در حديث نورانى و شگفت انگيز ١٤ در ضمن برشمردن لشكريان عقل و جهل فرمودند:

والفهم وضدّه الغباوة: فهم و ضدّ آن خنگى است.

والفهم وضدّه الحمق: فهم وضدّ آن حماقت است.

حال كسى كه خنگ و احمق باشد، بديهى است كه به سادگى بازيچه طمع قرار گرفته، و آرزوها او را بى انديشه ی عاقبت كار، به دنبال خود كشيده، و فريب و نيرنگ ديگران او را شكار خود كرده و به دام انداخته و گرفتار مى كند.

شرح حديث شريف ١٧

امام صادق عليه السّلام فرمودند:

"كسانى  كه عقلشان كاملتر است، خُلقشان بهتر است"

خَلق(به فتح خ) به معنى خصوصيّت و صفت بدنى و ظاهرى است، و خُلق به معنى خصوصيّت قلبى و باطنى است. از طرف ديگر خصوصيّات و صفات باطنى و قلبى منشاء و مصدر رفتارها و كردارهاى انسان هستند. و نيز از طرف ديگرى نيز عقل، دليل و هادى انسان به زيبايى ها و نيكى ها و بازدارنده از زشتى ها و ناهنجارى است. و نيز به سبب عقل، پيام پيامبران و رهبران الهى و هدايت آنان دريافته شده وانان  اطاعت مى شوند؛ پس: معنى فرمايش نورانى آن حضرت اين خواهد بود كه هر كس عقلش بيشتر باشد، اسباب تربيت پذيرى و تعالى او كه در خصوصيّات و صفات او متعيّن و متبلور مى شود، بيشتر است. و بهتر بودن خُلق هر كسى، نشانه از كاملتر بودن عقل او دارد. در ضمن يادآور مى شود، مجموعه خُلقيّات خوش و نيكو همان هايى هستند كه به عنوان جنود عقل، وجود مبارك حضرت موسى بن جعفر عليهما السّلام آنها را در حديث ١٤ برشمرده اند.