باب چهارم - شرح حدیث 1 تا 6

شرح باب چهارم از كتاب فضل العلم

١.سابقاً هم عرض شد كه حقيقت الهيّه ی خلقت و شريعت و هر خيرى، مقام نورانى حبيب و ولىّ على الاطلاق خداى متعال؛ يعنى: وجود اقدس رسول اكرم صلّى الله عليه و آله مى باشد. آن مقام نورانى از منظرى همان نور عقل و از منظرى نور علم مى باشد؛ از آن منظر كه تشخيص زشت و زيبا را مى دهد، عقل، و از آن منظر كه مجهول را معلوم مى كند، علم ناميده مى شود.

"علم" از طرفى بيان آداب و احكام راهى است كه بايد طىّ شود؛ از دنيا تا آخرت، تا بهشت، و از طرف ديگر كاشف از معارف و حقايقى است كه در اين راه يافته (وجدان) مى شود. و چنين است كه عالم و طالب علم، در مجموعه ی خلقت و شريعت، هماهنگ با آن ها، زندگى مى كند؛ لذا: اجزاء آن ها نيز با او هماهنگى و همراهى دارند.

در حديث اوّل، وجود مبارك امام صادق عليه السّلام از رسول اكرم صلّى الله عليه و آله مطالبى را نقل فرموده اند كه ناظر به مطالبى است كه عرض شد:

امام صادق علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمودند: کسی که راهی را در طلب علم طی کند، خدای متعال او را راهی بهشت می گرداند. و ملائکه بال های خود را با خشنودی برای جوینده ی علم پهن می کنند. و چنین است که برای جوینده ی علم، هر کس در آسمان و زمین است حتی ماهی های در دریا طلب آمرزش می کنند. و برتری عالم بر عابد، مانند برتری ماه شب چهارده بر سایر ستارگان است. و عالمان وراث انبیا هستند (زیرا) پیامبران درهم و دیناری به ارث نگذاشته ولی علم را به ارث گذاشتند. پس کسی که از آن بهره گیرد، بهره ی فراوانی برده است.

٢.در وادى علم، چهار مورد كلّىِ علم، عالم، متعلّم، و عمل به علم مطرح هستند؛ لذا: گفتگوهايى كه در باب علم و متعلّقات آن مى شود، ذيل اين عناوين كلّى مى باشد: ارزش هر كدام، و روابط آن ها با يكديگر.

با اين مقدّمه و با توجّه به شرح شفاهى، اگر روايات اين باب را خود مطالعه فرماييد،-به فضل صاحب كلام و علم آن-ابهامى در فهم آن ها نخواهد بود.

به مناسبت شرح باب چهارم کتاب فضل العلم؛ چند نکته نا گفته درباره ی علم، تعلّم و تعليم:

١.همه ی كمالات الهيّه و از جمله "علم" همان حقيقت نورانى جزء اوّل انسان است. تعبير از مردم به معادن طلا و نقره(النَّاسُ مَعَادِنُ كَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّة؛ الکافی  ۸ : ۱۷۷ ؛ الفقیه ۴ : ۳۸۰) از همين باب است.

٢.به اين ترتيب،"تعلّم" آگاهى يافتن به دفائن در آن معدن، و "تعليم"، آشكار كردن آن در بيرون و تركيبى تر كردن آگاهى نسبت به آن داشته ها و دانسته ها، و "عمل كردن"، تحقّق بخشيدن به آن در درون مى باشد.

٣.و چنين است كه "تعليم"-عملاً-جزئى از فرايند "تعلّم" مى باشد؛ پس: "ابلاغ" رسالت براى وجود مبارك انبياء علیهم السّلام، اولاً جزئى از "تعلّمِ" آنان در مكتب الهى مى باشد، كه به طفيل آن مردمان نيز بهره مند از هدايت الهى به نور علم و عمل به آن مى شوند؛ پس: در فرايند امر نبوّت و رسالت، آن برگزيدگان، خرج مردم نمى شوند، بلكه همچون واقعه ی خلقت، آن چه مراتب دانيه است، به طفيل مراتب عاليه خلق و بهره مند شده اند، و همچنين است در امر تعليم و تربيت الهى؛ در حقيقت، در خلقت و تعليم و تربيت، مردمان ريزه خوار سفره ی انبياء و اولياء عليهم السّلام مى باشند.

٤.و چنين است كه در آداب تعلّم، و رعايت حقّ علم، مرحله ی پايانى آن را، "نشرِ" آن فرموده اند، و از اين عمل به عنوان "زكاة" آن ياد كرده اند؛ يعنى:

مرحله ی تكميل و كمال آن براى واجد آن، نشر آن است، وگرنه در حقّ آن ظلم شده، لذا كامِ واجد آن، به آن شيرين نخواهد بود، و چون فرايند تعلّم را به درستى طىّ نكرده، لذابهره اى كه بايد، از آن نخواهد برد. اَلحَمدُ لِله اَوّلاً وَ آخراََ.

"عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ، عَنْ امیرالمومنین (عَلَيْهِمُ السَّلَامُ)، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَا حَقُّ الْعِلْمِ قَالَ:

الْإِنْصَاتُ لَهُ. قَالَ: ثُمَّ مَهْ. قَالَ: الِاسْتِمَاعُ لَهُ. قَالَ: ثُمَّ مَهْ. قَالَ: ثُمَّ الْحِفْظُ. قَالَ: ثُمَّ مَهْ، يَا نَبِيَّ اللَّهِ. قَالَ: الْعَمَلُ بِهِ. قَالَ: ثُمَّ مَهْ. قَالَ: ثُمَّ نَشْرُهُ."

امام جعفر صادق عليه السّلام، از پدرانش عليهم السّلام از امیرالمومنین علیه السّلام روايت كرده اند كه آن حضرت فرمودند: مردى به خدمت رسول خدا صلّى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه: يا رسول اللَّه، حقّ علم چیست؟ فرمودند: خاموشى. عرض كرد كه: بعد از آن چيست؟ فرمودند: گوش دادن و شنيدن. عرض كرد: بعد از آن چيست؟ فرمودند: حفظ و ضبط كردن. عرض كرد: بعد از آن چيست؟ فرمودند: عمل كردن به آن. عرض كرد: بعد از آن چيست يا رسول اللَّه؟ فرمودند: آشكار كردن و پراكنده نمودن( نشر) آن ميان مردمان ؛( امالی طوسی: ۶۰۳).

و نیز فرمودند: «زَكَاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ.» ( بالندگی علم به پراکندن آن است ؛ غررالحکم: ۳۹۰ از امیرالمومنین علیه السّلام)